Đề án '1 triệu hecta lúa chất lượng cao' của ĐBSCL không đơn thuần là chiến lược sản xuất lúa gạo, mà còn là một phần trong nỗ lực bảo vệ và tái sinh cảnh quan nông thôn.

Phát triển lúa ứng dụng công nghệ cao, phát thải thấp ở ĐBSCL. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.

Trong một buổi tọa đàm về cảnh quan nông thôn tại các quốc gia châu Á, đặc biệt là các nước Đông Á như Hàn Quốc, Nhật Bản và Trung Quốc, những vấn đề cấp bách như đô thị hóa nhanh chóng đã làm xói mòn giá trị văn hóa vốn có của nông thôn, hay áp lực mà nông thôn đang gánh chịu như già hóa dân số và thiếu việc làm, đã được mang ra thảo luận. Đây là một hồi chuông cảnh tỉnh cho sự sống còn của nông thôn, vốn được xem là nền tảng cho bản sắc văn hóa và an ninh lương thực của các quốc gia này.

Các bạn học của tôi đồng tình rằng, giải pháp then chốt là hướng người trẻ trở lại nông thôn, tập trung phát triển “nông nghiệp trẻ”. Khái niệm này không chỉ đơn thuần nói về tuổi tác của người làm nông mà là một cuộc cách mạng về công nghệ và tư duy.

“Nông nghiệp trẻ” thể hiện qua sự ứng dụng các công nghệ hiện đại như IoT (Internet vạn vật) để giám sát môi trường canh tác, drone để phun thuốc và phân tích cây trồng, hay AI và Big Data nhằm dự báo năng suất và tối ưu hóa chuỗi sản xuất. Những công nghệ này không chỉ nâng cao năng suất mà còn tái định hình hình ảnh ngành nông nghiệp, biến nó trở nên hấp dẫn và “trẻ trung” hơn trong mắt thế hệ mới.

Tuy nhiên, điều đáng lưu ý là tại các quốc gia này, trồng lúa - ngành nông nghiệp từng đóng vai trò chủ đạo - đã không còn được chú trọng như trước. Lý do được đưa ra là trồng lúa được coi là đơn giản, chỉ cần cung cấp đủ nước, ánh sáng và phân bón là có thể thực hiện được.

Nhưng với tư cách một người lớn lên ở vùng quê trù phú với những cánh đồng lúa bát ngát, tôi nhìn nhận vấn đề này khác biệt. Trồng lúa không chỉ là một hoạt động kinh tế mà còn là nhiệm vụ bảo tồn cảnh quan nông thôn, nơi hội tụ những giá trị lịch sử, văn hóa và sinh kế. Nếu được đầu tư bài bản, việc trồng lúa và bảo vệ cảnh quan nông thôn không chỉ giúp giữ gìn nghề nông mà còn mang lại sức sống mới cho nông thôn, từ đó đảm bảo sự bền vững cả về kinh tế lẫn văn hóa.

Đề án "1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp" của Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) không chỉ đơn thuần là một chiến lược sản xuất lúa gạo, mà còn là một phần trong nỗ lực bảo vệ và tái sinh cảnh quan nông thôn. Điều này không chỉ góp phần vào bảo vệ môi trường mà còn mang lại sức sống mới cho các vùng quê, giúp duy trì nghề nông truyền thống và phát triển bền vững. Để hiểu rõ hơn về sự quan trọng của kế hoạch này, chúng ta cần nhìn nhận lại thực trạng nông thôn Việt Nam và tham khảo kinh nghiệm từ các quốc gia đi trước.

Cảnh quan nông thôn sẽ được cải thiện khi triển khai Đề án 1 triệu ha lúa chất lượng cao ở ĐBSCL. Ảnh: Lê Hoàng Vũ.

ĐBSCL đối mặt với biến đổi khí hậu và sự suy giảm lực lượng lao động

ĐBSCL, vựa lúa lớn nhất cả nước, hiện đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng từ biến đổi khí hậu, đặc biệt là xâm nhập mặn, sụt giảm nguồn nước và đất canh tác, cũng như sự suy giảm lực lượng lao động trẻ. Theo báo cáo của Tổng cục Thống kê Việt Nam, trong giai đoạn 2015-2023, dân số trong độ tuổi lao động tại ĐBSCL đã giảm 15%, trong khi diện tích đất canh tác lúa bị ảnh hưởng bởi xâm nhập mặn tăng 10% mỗi năm. Điều này đặt ra một bài toán khó cho các chính sách nông nghiệp và phát triển bền vững của khu vực.

Mặc dù ĐBSCL đóng góp tới 90% sản lượng gạo xuất khẩu của Việt Nam, với doanh thu 3,8 tỷ USD trong năm 2023, việc duy trì năng suất và phát triển bền vững không thể chỉ dựa vào sản lượng lúa. Chính vì vậy, kế hoạch "1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp" không chỉ nhằm gia tăng sản lượng mà còn tập trung vào nâng cao chất lượng sản phẩm và bảo vệ môi trường sống, góp phần cải thiện chất lượng đời sống cho nông dân.

Cảnh quan nông thôn và tầm quan trọng của việc bảo vệ

Cảnh quan nông thôn không chỉ là yếu tố thẩm mỹ, mà còn đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái, duy trì đa dạng sinh học và bảo vệ môi trường sống. Theo Ngân hàng Thế giới, việc cải thiện và bảo vệ cảnh quan có thể giảm tới 20% tổn thất kinh tế do thiên tai gây ra ở các khu vực nông nghiệp nhạy cảm như ĐBSCL. Cảnh quan nông thôn đóng góp vào việc điều hòa khí hậu, giảm thiểu thiên tai, và duy trì sự đa dạng sinh học, tất cả những yếu tố này đều có ảnh hưởng trực tiếp đến sản xuất nông nghiệp và sinh kế của cộng đồng.

Cảnh quan nông thôn cũng mang lại những giá trị văn hóa không thể thay thế. Nông thôn không chỉ là nơi sản xuất nông sản, mà còn là nơi gìn giữ những giá trị truyền thống, những phong tục tập quán đặc sắc, từ nghề trồng lúa đến các hoạt động văn hóa và cộng đồng. Việc bảo vệ cảnh quan nông thôn đồng nghĩa với việc bảo vệ những giá trị này, giữ gìn bản sắc văn hóa địa phương và tạo dựng nền tảng vững chắc cho sự phát triển bền vững.

Bên cạnh đó, cảnh quan nông thôn còn là yếu tố quan trọng trong phát triển du lịch sinh thái, tạo nguồn thu nhập bổ sung cho nông dân. Ví dụ, tại Thành phố Cần Thơ, mô hình du lịch sinh thái kết hợp canh tác lúa sạch đã thu hút gần 1 triệu lượt khách trong năm 2022, mang lại doanh thu hơn 1.500 tỷ đồng. Đây là minh chứng rõ ràng cho việc kết hợp bảo vệ cảnh quan nông thôn với phát triển kinh tế du lịch.

Cảnh quan nông thôn còn là yếu tố quan trọng trong phát triển du lịch sinh thái. Ảnh: Tùng Đinh.

Những mô hình bảo vệ cảnh quan nông thôn thành công

Anh: Chương trình Agri-environment schemes

Anh là một trong những quốc gia tiên phong trong việc triển khai các chính sách bảo vệ cảnh quan nông thôn thông qua chương trình Agri-environment schemes. Chương trình này đã bảo vệ gần 6 triệu hecta đất nông nghiệp, với sự tham gia của hơn 70.000 nông dân vào năm 2022. Các hoạt động chính của chương trình bao gồm bảo vệ đa dạng sinh học, duy trì hệ sinh thái tự nhiên, và giảm thiểu tác động tiêu cực từ nông nghiệp. Các vùng nông thôn Anh không chỉ bảo tồn được cảnh quan mà còn phục hồi các hệ sinh thái, góp phần vào sự phát triển bền vững của khu vực.

Nhật Bản: Bảo tồn ruộng bậc thang và phát triển du lịch sinh thái

Nhật Bản đã áp dụng một chiến lược bảo vệ cảnh quan nông thôn rất thành công thông qua việc bảo tồn các ruộng bậc thang, một biểu tượng văn hóa của nhiều khu vực miền núi. Chỉ trong năm 2022, Nhật Bản đã bảo vệ hơn 20.000ha ruộng bậc thang, đồng thời phát triển các khu vực này thành các điểm du lịch sinh thái.

Mô hình này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn mang lại nguồn thu nhập ổn định cho nông dân thông qua các hoạt động du lịch, tạo ra một hệ sinh thái kinh tế bền vững kết hợp giữa bảo tồn và phát triển.

Cảnh quan nông thôn ở Nhật Bản. Ảnh: Tùng Đinh.

Pháp: Chương trình PAYSAGES và mô hình du lịch nông thôn

Pháp đã thực hiện một chương trình bảo vệ cảnh quan nông thôn rất thành công thông qua chương trình PAYSAGES, bảo vệ hơn 200.000ha đất nông nghiệp từ năm 2000. Chương trình này đã giúp tạo ra các khu vực bảo tồn bền vững, đồng thời phát triển du lịch nông thôn, mang lại doanh thu 2 tỷ euro mỗi năm. Pháp đã chứng minh rằng bảo vệ cảnh quan không chỉ giúp nâng cao giá trị tài nguyên thiên nhiên mà còn có thể tạo ra các cơ hội kinh tế mới cho nông dân thông qua các hoạt động du lịch sinh thái.

Hàn Quốc: Canh tác hữu cơ và bảo vệ cảnh quan

Hàn Quốc là quốc gia tiêu biểu trong việc kết hợp bảo vệ cảnh quan nông thôn với canh tác hữu cơ. Năm 2021, hơn 150.000ha đất nông nghiệp đã được chuyển đổi thành canh tác hữu cơ. Các chương trình này không chỉ bảo vệ môi trường mà còn giúp tăng thu nhập cho nông dân, đạt mức tăng trưởng lên tới 25% so với các phương pháp canh tác truyền thống. Hàn Quốc đã chứng minh rằng việc kết hợp canh tác hữu cơ và bảo vệ cảnh quan nông thôn không chỉ có lợi về môi trường mà còn góp phần vào sự phát triển kinh tế bền vững.

Một tương lai bền vững cho nông thôn ĐBSCL

Bảo vệ cảnh quan nông thôn không chỉ là một chiến lược bảo vệ môi trường mà còn có tác động trực tiếp đến sự phát triển kinh tế và đời sống của người dân nông thôn. Các quốc gia như Anh, Nhật Bản, Pháp và Hàn Quốc đã chứng minh rằng bảo vệ cảnh quan không chỉ giúp duy trì môi trường sống mà còn tạo ra các cơ hội kinh tế mới cho nông dân thông qua phát triển du lịch sinh thái, canh tác hữu cơ và các mô hình kinh tế bền vững khác.

Với kế hoạch "1 triệu hecta lúa chất lượng cao, phát thải thấp", Việt Nam có thể học hỏi từ những thành quả và cách làm của các quốc gia này để xây dựng một chiến lược phát triển nông nghiệp bền vững. Kế hoạch này không chỉ giữ gìn nghề nông truyền thống mà còn bảo vệ cảnh quan nông thôn, giúp nâng cao chất lượng sống của nông dân và phát triển một nền kinh tế nông thôn bền vững, kết hợp giữa bảo vệ môi trường và phát triển xã hội.

Nguyễn Nam Cường

(Nghiên cứu sinh tại Hàn Quốc)

https://nongnghiep.vn/de-an-1-trieu-hecta-lua-chat-luong-cao-giu-nghe-nong-va-bao-ve-canh-quan-nong-thon-d413007.html